Η πρώτη ενεπίγραφη μαρτυρία από την αρχαιολογική θέση Κάλε Αμυνταίου

Μία ενδιαφέρουσα και γνωστή πια αρχαιολογική θέση αποτελεί πλέον το Κάλε Αμυνταίου, όπου η πανεπιστημιακή ανασκαφή του ΑΠΘ αποκάλυψε σταδιακά έναν ορεινό οχυρωμένο οικισμό-κάστρο που φτάνει ως τις όχθες της λίμνης των Πετρών.

Στην κορυφή δεσπόζει μία τρίκλιτη βασιλική, με χαρακτηριστικά γνωρίσματα των μεσοβυζαντινών βασιλικών της δυτικής Μακεδονίας, ενώ η είσοδος στο κάστρο προστατεύεται στο βορειοανατολικό άκρο του από πύργο.

Στον χώρο συναντούμε αφθονία τάφων, αλλά και διάσπαρτα κεραμικά ευρήματα που υποδεικνύουν μία αγροτική εγκατάσταση με χρήση από τον 9^ο αιώνα μ.Χ. έως και τον 15^ο αιώνα.

Η θέση του οικισμού στα βόρεια του περάσματος της Εγνατίας οδού, η στρατηγική θέση του και οι πληροφορίες από τις πηγές οδηγούν σε πιθανή ταύτιση με τον βυζαντινό Πετερισκό, το μετέπειτα Πέτερσκο, που τον 20ο αιώνα πήρε το όνομα Πέτρες, όπως έχει δηλώσει στο παρελθόν η επικεφαλής της ανασκαφής, καθηγήτρια Αρχαιολογίας ΑΠΘ Μελίνα Παϊσίδου.

Πιθανή η αρχική εκτίμηση για μία ανάγνωση XC NIKA

Ωστόσο, ένα νέο σημαντικό στοιχείο ήρθε στο φως στο πλαίσιο των ερευνητικών αποτελεσμάτων της διετίας 2023-2024. Το πιο ενδιαφέρον ίσως εύρημα της ανασκαφικής «σοδιάς» της παραπάνω περιόδου συνιστά την πρώτη ενεπίγραφη μαρτυρία από το Κάλε. Πρόκειται για ένα τμήμα πλίνθου (η χρήση τους στο Κάλε δεν είναι συχνή) με εγχάρακτο χριστόγραμμα ΧΡC (Ք) ⸧ με αγκυρόμορφη την οριζόντια κεραία (ℕ ┼) μαζί με υπολείμματα του γράμματος N και μίας κάθετης κεραίας γράμματος.

Η αρχική εκτίμηση για μία ανάγνωση XC NIKA, φάνηκε πιθανή στους επιστήμονες, καθώς πρόκειται για συνήθη αποτροπαϊκή έκφραση επάνω σε ποικίλους φορείς, μεταξύ των οποίων και τα οικοδομικά υλικά. Ωστόσο, δύο μικρές οριζόντιες κεραίες στην πρώτη κατακόρυφη κεραία του Ν παραπέμπουν πιθανώς στο σύμπλεγμα ΕΝ ή ΕΝΤ ανάμεσα σε σταυρούς ποικίλων τύπων και παραλλαγών, γνωστό από τις ενσφράγιστες πλίνθους της Θεσσαλονίκης, όπου έχει ερμηνευθεί η απόδοση της λέξης ΕΝΤ(Δ)ΙΚΤΙΟΝ. Συγκριτικό υλικό υπάρχει από τα βόρεια τείχη της Θεσσαλονίκης, την Αχειροποίητο και την Αγία Σοφία. Αγκυρόμορφη οριζόντια κεραία σε πλίνθο διακρίνεται σε αποσπασματικό παράδειγμα από τη Θεσσαλονίκη.

Σημειώνεται ότι το εξεταζόμενο δείγμα αποδίδεται με χάραξη και όχι έκτυπα. «Θεωρούμε ότι απομακρύνεται από τα πρωτοβυζαντινά πρότυπά του, αποτελώντας ένα δείγμα επανάληψης στη ΜΒ περίοδο. Επιπλέον, η χρήση των πλίνθων στο Κάλε δεν είναι συχνή», όπως τονίζει στη «ΜτΚ» η κ. Παϊσίδου.

Ξεχωριστά θάβονταν τα βρέφη και τα παιδιά από τους ενήλικες

Στον ανατολικό χώρο της κόγχης του ναού σε δύο διακριτά, μη επικοινωνούντα μεταξύ τους τμήματα, βρέθηκε και από μια ταφή, βρεφική και ενήλικα αντίστοιχα. Η ύπαρξή τους οδηγεί τους αρχαιολόγους στην υπόθεση της διαμόρφωσης διαφορετικών ταφικών χώρων που προορίζονται για διαφορετικές πληθυσμιακές ομάδες. Αυτό ενισχύεται από το εύρημα παιδικής ταφής στο νότιο κλίτος, στο λεγόμενο διακονικό.

Έτσι, εικάζεται ότι στα νότια συγκεντρώνονταν οι ταφές των άωρων νεκρών (βρέφη, μικρά παιδιά) και στα βόρεια των ενηλίκων. Δύο ακόμη τάφοι μικρών διαστάσεων αλλά με ελάχιστα λείψανα ερευνήθηκαν στην ανασκαφική περίοδο του 2017 στα νότια του ναού, αλλά καθώς το διαθέσιμο δείγμα είναι μικρό, προς το παρόν υπάρχουν επιφυλάξεις ως προς τη φύση τους.

Γενικότερα, η ποικιλομορφία των ευρημάτων στον ναό και ανατολικά του, δίνει εικόνα για τις χρήσεις των χώρων, όπως λειτουργική, ταφική, αμυντική, αποθηκευτική, ενώ η πληθώρα αγγείων είτε χονδροειδούς κατασκευής, είτε αποθηκευτικών, μεταφορικών, μαγειρικών σκευών με εμπίεστα και εγχάρακτα μοτίβα -μεταξύ των οποίων και χειροποίητα- και λίγων εφυαλωμένων 13^ου-14^ου-15^ου αιώνα δείχνουν μία τοπική παραγωγή και αυτάρκεια σε συνδυασμό με την χρήση του νερού από τη λίμνη και τον άφθονο πηλό. Τα υφαντικά βάρη υποδεικνύουν την ενασχόληση με την ύφανση των βασικών ενδυμάτων για τις καθημερινές ανάγκες και προς αυτή την κατεύθυνση δείχνουν και τα απλοϊκά, χονδροειδή κουμπιά και οι χάντρες. Στο ίδιο πλαίσιο της μικρής αυτής αγροτικής κοινωνίας εντάσσονται τα λίγα κοσμήματα, ορειχάλκινα και σιδερένια.

Ο αμυντικός χαρακτήρας τεκμηριώνεται ενδεικτικά με την εύρεση ενός βέλους, ενώ η έλλειψη νομισμάτων εξακολουθεί να προβληματίζει τους επιστήμονες και να τους κατευθύνει προς μία εποχή ανταλλακτικής οικονομίας.

Ένας πύργος-αμυντήριο

Στον Τομέα του πύργου συνεχίστηκε η έρευνα και αποκαλύφθηκε σημαντικό μέρος του δυτικού μετώπου της κατασκευής επιβεβαιώνοντας ότι πρόκειται για έναν συμπαγή τετράπλευρο πύργο στο υψηλότερο σημείο του οικισμού που θα λειτουργούσε ως αμυντήριο, όπου και η μοναδική είσοδος του οικισμού.

Στον χώρο του ερειπιώνα του και έως την κόγχη του ναού εντοπίστηκαν όστρακα μαγειρικών σκευών, επαναλαμβάνοντας τα συνήθη για τη συγκεκριμένη ανασκαφή, όπως οι χύτρες με τον εγχάρακτο διάκοσμο σε επάλληλες τεθλασμένες γραμμές, τμήμα πώματος πίθου (με αποτυπώματα πλέξης καλαθιού), πήλινο κουμπί, ενώ βρέθηκε σιδερένια αιχμή βέλους, σιδερένια σπάτουλα και εγχειρίδιο.

Ανερμήνευτη ωστόσο παραμένει η ελλειψοειδής κτιστή κατασκευή με το κεραμικό δάπεδο (εντοπισμένη από το 2021), νότια του πύργου, σχεδόν σε επαφή με το τείχος και έντονα υπερυψωμένη από το επίπεδο έδρασης του τείχους και του ναού. Διαταραγμένα και πεσμένα υλικά στα βόρεια υποδεικνύουν το αρχικό πολύ μεγαλύτερο μέγεθός της ίσως και σε επαφή με τον πύργο. Εάν υπήρχαν σαφείς ενδείξεις υδραυλικού κονιάματος, θα επρόκειτο για μία καλή μαρτυρία δεξαμενής νερού στο καταλληλότερο σημείο της ακρόπολης, προστατευμένη και σε άμεση πρόσβαση και χρήση από την εκκλησία. Για την ώρα δεν έχει εντοπιστεί κάποια δεξαμενή, παρά μόνο ένα κυλινδρικής διατομής πηγάδι μέσα στον ναό.

Η πανεπιστημιακή ανασκαφή στην οχυρή θέση «Κάλε» Αμυνταίου πραγματοποιείται σε συνεργασία με την Εφορεία Αρχαιοτήτων Φλώρινας.

*Δημοσιεύθηκε στη «ΜτΚ» στις 06.04.2025