- Newsroom
Μια εικαστική διαδρομή, στο σταυροδρόμι της οποίας η Τέχνη συναντά τη μνήμη και το σμίξιμό τους λειτουργεί θεραπευτικά στο (συλλογικό) τραύμα, διατρέχει το ντοκιμαντέρ «Η Τέχνη της Μνήμης» σε σκηνοθεσία της Αννέτας Παπαθανασίου, που συμμετέχει στους Ανοιχτούς Ορίζοντες του φετινού 27ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης.
Στο ντοκιμαντέρ, η εικαστικός Άρτεμις Αλκαλάη αφηγείται την ιστορία της οικογένειάς της και ξεδιπλώνει τους τρόπους με τους οποίους συνειδητά ή ασυνείδητα, για 30 ολόκληρα χρόνια επεξεργάστηκε ανείπωτες οικογενειακές ιστορίες, το συλλογικό τραύμα και τη μνήμη του Ολοκαυτώματος. «Πριν από περίπου 30 χρόνια, άρχισα να κάνω μια δουλειά με θέμα την οικογενειακή και τη συλλογική μνήμη, δηλαδή το Ολοκαύτωμα των Ελλήνων εβραίων. Στην οικογένειά μου είχαμε πολλές απουσίες, είχαν δολοφονηθεί πολλά μέλη της στο Άουσβιτς. Οπότε ζήσαμε μέσα στη σιωπή και τις απουσίες πολλών αγαπημένων μελών της οικογένειας (ο παππούς μου από την πλευρά του πατέρα μου, πάρα πολλοί συγγενείς και από τις δύο πλευρές). Με το πέρασμα του χρόνου ωρίμασε μέσα μου η ανάγκη να κάνω κάτι σε σχέση με αυτό το κεφάλαιο το ιστορικό, αλλά και το προσωπικό» αφηγείται, μιλώντας στο ΑΠΕ-ΜΠΕ, η Άρτεμις Αλκαλάη.
Χρησιμοποιώντας διαφορετικά υλικά, μαριονέτες, τσαλακωμένα υφάσματα, κόκκινες κορδέλες, φωτογραφίες και βίντεο-ιστορίες από τους τελευταίους εν ζωή Έλληνες εβραίους επιζώντες των στρατοπέδων του Άουσβιτς και του Μπέργκεν-Μπέλζεν, δημιουργεί με τα έργα της έναν άυλο τόπο συνάντησης αγάπης και επούλωσης του τραύματος της τραγικής αυτής Ιστορίας που σημάδεψε ανεξίτηλα την ανθρωπότητα. «Προσπάθησα να διαχειριστώ το τραύμα μέσα από τον κόσμο του παιδικού παιχνιδιού, μέσα από τον κόσμο της μαριονέτας. Έκανα μία σειρά που ήταν πεθαμένες μαριονέτες ή ήταν τα ρούχα της μαριονέτας καμένα, μαριονέτες με ταλαιπωρημένα μέλη κτλ» εξηγεί.
Ήταν το 2021 όταν αποφάσισε να πλησιάσει τους ίδιους τους επιζώντες και να καταγράψει τις μαρτυρίες τους μέσω φωτογραφιών και βίντεο. Δίπλα στο φωτογραφικό πλάνο με τους επιζώντες τοποθετούσε τα έργα της, χρησιμοποιώντας το σπίτι ως σύμβολο της ασφάλειας και της αγάπης που είχαν χάσει οι επιζώντες κατά τον πόλεμο. «Βρήκα το κουράγιο και το ιερό χρέος να φωτογραφίσω, να πλησιάσω τους ίδιους τους επιζώντες από τα στρατόπεδα, να τους συναντήσω, να τους μιλήσω. Να ηχογραφήσω τις μαρτυρίες, να τραβήξω βίντεο και δίπλα σε κάθε φωτογραφία επιζώντα, στο ίδιο πλάνο έβαζα και ένα έργο δικό μου, ένα σπίτι, από τη σειρά που είχα κάνει λίγα χρόνια πριν με θέμα το σπίτι σαν σύμβολο της οικίας που είχαν χάσει, σαν αρχέτυπο της αγάπης και της ασφάλειας σε καιρό ειρήνης. Τους έδινα ένα σπίτι και με αυτό ξεκινούσαμε τη συνομιλία, πώς ήταν η ζωή τους πριν από τον πόλεμο και πώς ήταν η ζωή τους μετά τον πόλεμο. Οπότε υπήρχαν τρία στάδια στις συζητήσεις μας αυτές: η ζωή πριν, η ζωή στο στρατόπεδο -αν ήθελαν να μιλήσουν και να πάνε πίσω σε αυτό το οδυνηρό παρελθόν- και η ζωή μετά» επισημαίνει η εικαστικός.
Το ντοκιμαντέρ αναδεικνύει όχι μόνο τη βιωματική διάσταση της τέχνης της Αλκαλάη, αλλά και τη δύναμη της τέχνης ως μέσου επεξεργασίας και επούλωσης του τραύματος. «Με την επιμελήτριά μου, την Ευγενία Αλεξάκη, δουλεύουμε εδώ και δέκα χρόνια το πρότζεκτ για τους Έλληνες εβραίους επιζώντες του Ολοκαυτώματος και αποφασίσαμε να κάνουμε μια ταινία, να τη σκηνοθετήσει η Αννέτα Παπαθανασίου που είμαστε φίλες από τα σχολικά χρόνια. Εγώ δούλευα με την Ευγενία Αλεξάκη αυτό το θέμα και η Αννέτα Παπαθανασίου ήρθε με την ομάδα της και με τη δική της προσέγγιση και ματιά έδωσε στον κόσμο να καταλάβει πώς μπορεί να διαχειριστεί μέσω της τέχνης το τραύμα. Δεν είναι, δηλαδή, ένα ιστορικό έργο, είναι πώς η τέχνη σαν εργαλείο μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την επούλωση των τραυμάτων, για τη διάσωση και διαχείριση της μνήμης» επεξηγεί η Αλκαλάη.
Προσεγγίζοντας σκηνοθετικά τη μνήμη του τραύματος
Η σκηνοθετική ματιά της Αννέτας Παπαθανασίου έρχεται να αποδείξει τη δύναμη της τέχνης στην αντιμετώπιση συλλογικών τραυμάτων και την εξιστόρηση του παρελθόντος. Η ίδια, μιλώντας στο ΑΠΕ-ΜΠΕ, επισημαίνει την προσωπική διάσταση του έργου, που ξεφεύγει από τη στενή, ιστορική προσέγγιση του Ολοκαυτώματος, και εστιάζει στην επεξεργασία του τραύματος μέσω της τέχνης, μια διαδικασία που και γι' αυτήν ήταν ένα νέο παράθυρο στη δημιουργική της πορεία. «Εντυπωσιάστηκα από την τελευταία της δουλειά (σ.σ. της Αλκαλάη) με τους επιζώντες από το Ολοκαύτωμα. Μου έκανε μεγάλη εντύπωση ότι είχε πάρα πολύ πλούσιο οπτικό υλικό. Για εμένα που ασχολούμαι ιδιαίτερα και με ταινίες ντοκιμαντέρ -με ανθρώπινα δικαιώματα κατά κάποιον τρόπο- είχε τεράστιο ενδιαφέρον, γιατί ήταν ένας κόσμος διαφορετικός από αυτόν που ήξερα εγώ. Δηλαδή, μέχρι τώρα είχα πάει μόνο Αφγανιστάν, Πακιστάν, έκανα τέτοιου είδους ταινίες. Τώρα μπήκα σε κάτι άλλο […] Με ενδιέφερε πάρα πολύ η σχέση της τέχνης της με αυτό το θέμα, που είναι ένα ιστορικό θέμα. Δηλαδή συνδύαζε την έρευνα με το προσωπικό της τραύμα και την προσωπική ιστορία της οικογένειάς της» συμπλήρωσε.
Στην ταινία της Παπαθανασίου, η τέχνη λειτουργεί ως συνδετικός κρίκος μεταξύ του παρελθόντος και του παρόντος, δημιουργώντας μια διαρκή συζήτηση για το πώς η προσωπική μνήμη μπορεί να γίνει συλλογική και να έχει κοινωνικό αντίκτυπο. Στην ερώτηση αν πιστεύει ότι η τέχνη μπορεί να βοηθήσει τη σύγχρονη κοινωνία να αναγνωρίσει και να επουλώσει τα συλλογικά τραύματα που συνεχίζουν να επηρεάζουν τον κόσμο μας σήμερα, η απάντηση βγαίνει αβίαστα: «Ναι, το πιστεύω. Αν δεν το πίστευα δεν θα έκανα τέτοια ταινία. Πιστεύω πάντα ότι κατά κάποιον τρόπο μπορείς να παρουσιάσεις κάτι τέτοιο σε κάποιο κοινό που πιθανόν να μη γνωρίζει, πιθανόν να έχει άλλη αντίληψη, πιθανόν να το σκέφτεται διαφορετικά. Ναι, πιστεύω ότι επηρεάζει η Τέχνη. Πραγματικά το πιστεύω και πιστεύω ότι για μένα, αυτός είναι ο λόγος που κάνω και τέτοιου είδους ταινίες. Ενώ έχω ξεκινήσει ως ηθοποιός, κάνω πιο πολύ ταινίες ντοκιμαντέρ. Γιατί καταδεικνύεις με έναν οπτικό τρόπο το τι συμβαίνει, προβάλλεις μία πραγματικότητα ή ένα κομμάτι ζωής […] Μέσα από την τέχνη το προσωπικό γίνεται και συλλογικό, γιατί πραγματικά κάποιος μπορεί να ταυτιστεί, να θυμηθεί, να το γνωρίσει, μπορεί να είναι κάποιος νέος που δεν είχε ιδέα, που ζει μόνο τα τωρινά γεγονότα και δεν γνωρίζει τίποτα. Είναι ένας τρόπος να διατηρήσει κανείς τη μνήμη, γι' αυτό και ονομάσαμε και εμείς έτσι το ντοκιμαντέρ (Η Τέχνη της Μνήμης)».
Η ταινία είναι παραγωγή της TΟPCUT-MODIANO σε συμπαραγωγή με ΕΡΤ, ΟΡΙΖΟΝΤΑΣ, ART FILES PRODUCTIONS και συγχρηματοδοτήθηκε από το Γερμανικό Ομοσπονδιακό Υπουργείο Εξωτερικών από πόρους του Ελληνογερμανικού Ταμείου για το Μέλλον.
Συντελεστές:
Σενάριο-Σκηνοθεσία: Αννέτα Παπαθανασίου
Επιστημονική Σύμβουλος: δρ Ευγενία Αλεξάκη
Διεύθυνση Φωτογραφίας: Δημήτρης Κατσαΐτης
Ηχολήπτης: Αλέξανδρος Σακελλαρίου
Μουσική: Μαρία-Χριστίνα Κριθαρά
Μοντάζ: Χρόνης Θεοχάρης
Οργάνωση Παραγωγής: Βασιλική Πατρούμπα
Επικοινωνία: Μαρίκα Αρβανιτοπούλου | Art Ensemble
Παραγωγοί: Μίκης Μοδιάνο, Ίλια Παπασπύρου
Το ντοκιμαντέρ θα προβληθεί στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης την ερχόμενη Πέμπτη 13 Μαρτίου, στις 18.00, στην αίθουσα Τζον Κασσαβέτης (Αποθήκη 1, Λιμάνι)
