Μάνθος Σκαριώτης στη «ΜτΚ»: Ο άνθρωπος είναι θηρίο. Όταν του δοθεί η ευκαιρία θα ορμήσει να κατασπαράξει τον μικρό, τον αδύνατο

Ένα εγκαταλειμμένο βρέφος στο κατώφλι του παπά, η χάραξη των ελληνοτουρκικών συνόρων στον Άραχθο το 1881, ένα φονικό στο ποτάμι, ένας λήσταρχος, μια πολυθρύλητη απαγωγή, η ρουμανική προπαγάνδα, η Αθήνα με τα καφέ αμάν και τις μεγάλες διαδηλώσεις… Μία κοινωνία που, σπαρασσόμενη από πολέμους, πολιτικά πάθη και ταπεινώσεις, παλεύει μέσα από τα λάθη της να λυτρωθεί και να ορθοποδήσει.

Η κατάρρευση του ιστορικού γεφυριού της Πλάκας Ιωαννίνων το 2015 γίνεται η αφορμή να ξετυλιχθεί η ιστορία του νέου βιβλίου του Μάνθου Σκαργιώτη «Το ποτάμι που επέστρεφε» (Ελληνοεκδοτική), η οποία μας ταξιδεύει στα τέλη του 19 ου και στις αρχές του 20 ου αι. Ο ίδιος γεννήθηκε στο χωριό Μονολίθι Ιωαννίνων το 1952, σπούδασε φιλολογία και έχει στο ενεργητικό του μυθιστορήματα, ποιήματα, δημοσιευμένα κείμενα στον Τύπο. «Μεγάλωσα μέσα σε ένα δωρικό τοπίο. Λίγα τα ισιώματα, πολλοί οι γκρεμοί και βράχια, βουνά, ποτάμια, ρεματιές, πεζούλες στα βουνόπλαγα, υπομονετικά πρόσωπα, λόγγοι, ξέφωτα, χαράδρες, αετοί. Ένα περιβάλλον όπου κυριαρχούσε το βουητό ή το κελάρυσμα των νερών, το μούγκρισμα των ανέμων, οι κραξιές ή οι κελαηδισμοί των πουλιών, τα απόμακρα ουρλιαχτά των λύκων, τα μοιρολόγια. Αυτά -εικόνες και ήχοι- πιστεύω πως διαμόρφωσαν σε όλους εμάς τους γεννημένους σ’ εκείνα τα ορεινά χωριά, τα γενικά χαρακτηριστικά μας. Όπως είναι η ολιγάρκεια, η λιτότητα, η συστολή όταν είμαστε ανάμεσα στους ανθρώπους, η εγκράτεια, η ξεροκεφαλιά, η αποφασιστικότητα, η επιμονή. Να προσθέσω εδώ ότι μπορεί το μυθιστόρημα να τοποθετείται στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αι., ο τόπος όμως, από τότε μέχρι σήμερα, στην ουσία του παραμένει ίδιος. Μόνο οι κεντρικές στράτες έγιναν αυτοκινητόδρομοι και τα μουλάρια του αγωγιάτη αυτοκίνητα», λέει ο συγγραφέας στη «ΜτΚ».

Κεντρικός ήρωας της ιστορίας είναι ο Πόρτουλας. Για τον Μάνθο Σκαριώτη ο συγκεκριμένος χαρακτήρας «έπρεπε» να γεννηθεί το 1866, χρονιά που χτίστηκε το γεφύρι της Πλάκας. «Οι δύο τελευταίες δεκαετίες του 19ου και οι πρώτες του 20ού αι. ήταν ο βασικός χρόνος δράσης του, αν θεωρήσουμε ότι ο άνθρωπος βρίσκεται στην ακμή του περίπου από τα δεκαπέντε χρόνια του μέχρι τα εξήντα», τονίζει ο συγγραφέας.

Έτσι, ο Πόρτουλας «συναντήθηκε» με κομβικά γεγονότα της νεότερης ιστορίας, όπως είναι η χάραξη των ελληνοτουρκικών συνόρων (1881), ο πόλεμος της ντροπής (1897), η κορύφωση της ρουμανικής προπαγάνδας, οι Βαλκανικοί πόλεμοι, ο Α’ Παγκόσμιος, η εκστρατεία στην Ουκρανία και τη Μ. Ασία, ενώ παράλληλα βίωσε καθοριστικές πολιτικοκοινωνικές εξελίξεις. «Τα εργαλεία ακτινογράφησης εκείνης της εποχής ήταν, καταρχάς, τα βιβλία. Άπειρες πηγές, έντυπες και διαδικτυακές. Ιστορία, λαογραφία, μαρτυρίες, ημερολόγια στρατιωτών, άρθρα κ.λπ. Πολύ βοήθησαν και οι προφορικές αφηγήσεις των παλιών ανθρώπων τις οποίες αποταμίευα μέσα μου όταν ήμουν παιδί. Μία επιπλέον σημαντική πηγή είναι ο τόπος (ερείπια, καλντερίμια, εκκλησιές, ‘στοιχειωμένα’ σπίτια, σπηλιές, μνημεία). Πάντα ο τόπος λέει αλήθειες με τη δική του γλώσσα», επισημαίνει ο Μάνθος Σκαριώτης.

Στη ζωή η καλοσύνη έλκεται από την καλοσύνη

Για τον αξιακό κώδικα του ήρωά του υπογραμμίζει: «τον ανάγκασαν -οι λόγοι θα φανούν στο τέλος του έργου- να ξεκινήσει τη ζωή του με ανορθόδοξο τρόπο. Γι’ αυτό για τους χωριανούς και για την ευρύτερη περιοχή ήταν ένα περίεργο πλάσμα, μη αποδεκτό. Συμπεριφερόταν και ο ίδιος ανάλογα απέναντι στους άλλους και ενεργοποιούσε ποικίλους μηχανισμούς άμυνας. Ένας από αυτούς τους μηχανισμούς ήταν και η αλλαγή ‘ταυτοτήτων’, πράγμα που τον οδηγούσε σε τόπους και κοινωνικές ομάδες που, υπό κανονικές συνθήκες, ούτε θα επέλεγε ούτε θα μπορούσε να είχε φανταστεί. Μηχανεύτηκε, επίσης, τρόπους ώστε να βιώσει εκπρόθεσμα ό,τι του είχαν στερήσει. Ο αξιακός του κώδικας ήταν μεταβλητός και ετερόκλητος. Τον προσδιόριζαν οι κατά τόπους και καιρούς περιστάσεις. Μίσος, αγάπη, εκδικητικότητα, καλοσύνη, φαυλότητα, αγυρτεία, φιλία, αποχαλίνωση, ευγνωμοσύνη, ασέβεια, αλληλεγγύη, τυχοδιωκτισμός, καπατσοσύνη. Μία μεγάλη αξία του, ισοβίως λαβωμένη όμως, ήταν η οικογένεια. Πάντως, κάποια στιγμή διαπιστώνει ότι -αντίθετα προς τον γνωστό νόμο της φύσης (τα ετερώνυμα έλκονται)- στη ζωή η καλοσύνη έλκεται από την καλοσύνη».

Πρόκειται εν ολίγοις για έναν χαρακτήρα που αναζητά την ταυτότητά του σε όλη του τη ζωή. Τι αξία αποκτά η ταυτότητα στην εποχή της παγκοσμιοποίησης; «Λένε πως ο πλανήτης, λόγω της παγκοσμιοποίησης, έγινε ένα μεγάλο χωριό. Σεργιανούμε στις γειτονιές του, λέμε καλημέρα, μοιραζόμαστε αγωνίες, στήνουμε αυτί, σμίγουμε σε καφενεία, ντυνόμαστε το ίδιο, τρώμε τα ίδια, ψυχαγωγούμαστε με τον ίδιο τρόπο. Είμαστε όλοι σχεδόν ίδιοι. Έχει φαγούρα ο Κινέζος και ξύνεται ο Σέρβος ή ο Αμερικανός. Έτσι δίνεται η εντύπωση ότι ο πληθυσμός της γης είναι ένα τεράστιο κοπάδι πρόβατα. Όμως οφείλει ο καθένας μας να διατηρήσει τη μοναδικότητά του και να γνωρίζει ότι είναι ανεπανάληπτος. Αυτό θα το πετύχουμε αν σκάψουμε και μέσα μας και στα πολιτισμικά ορυχεία του λαού μας. Εκεί θα ανακαλύψουμε τον εαυτό μας και την ουσία της ζωής. Την ταυτότητά μας. Αυτό είναι απαραίτητη προϋπόθεση να φτάσουμε στην ευτυχία που είναι το ζητούμενο. Μας έλαχε το μέγα δώρο να έρθουμε στον κόσμο μία και όχι δεύτερη φορά, να δούμε τον ήλιο, να αγαπήσουμε, να τραγουδήσουμε. Έχουμε, επομένως, και το χρέος και το δικαίωμα να αυτοπροσδιοριζόμαστε και να μη χαρίζουμε πουθενά ό,τι είναι αποκλειστικά δικό μας», απαντά ο συγγραφέας.

Τέλος, η θεομηνία που γκρεμίζει το γεφύρι της Πλάκας στο μυθιστόρημα μοιάζει με όλα όσα γίνονται στον καιρό μας με αποκλειστικό γνώμονα το κέρδος. Είναι σαν να καταρρέει έτσι το πνεύμα του διαφωτισμού, ο οδηγός των δυτικών κοινωνιών των τελευταίων αιώνων. «Οι αρχές του διαφωτισμού (ελευθερία σκέψης και έκφρασης, δικαίωμα ζωής και αντίστασης, ισότητα απέναντι στον νόμο, ανεξιθρησκία, διάκριση των εξουσιών κ.λπ.) σήμερα προστατεύονται από τα συντάγματα των χωρών. Τις σέβονται όμως και αυτοί που έχουν στα χέρια τους την τύχη των λαών; Πάντως, μία βασική αρχή του Διαφωτισμού (για να μείνουμε στην Ευρώπη) οι ιθύνοντες την τηρούν αναμφισβήτητα με θρησκευτική ευλάβεια και την έχουν θεοποιήσει: τη ‘φυσιοκρατία’, δηλαδή τον οικονομικό φιλελευθερισμό. Με αποκλειστικό γνώμονα, όπως είπατε, το κέρδος. Στις τελευταίες τεράστιες κινητοποιήσεις στη χώρα μας και στο εξωτερικό για τα Τέμπη ξεχώριζε ένα πανό: ‘Τα κέρδη τους οι ζωές μας’. Ο άνθρωπος είναι θηρίο. Όταν του δοθεί η ευκαιρία θα ορμήσει να κατασπαράξει τον μικρό, τον αδύνατο. Το βλέπουμε παντού. Τα τηλεοπτικά φώτα είναι εκτυφλωτικά. Να πούμε λοιπόν ότι τα συνταγματικώς κατοχυρωμένα δικαιώματα του ανθρώπου και των λαών λειτουργούν επαρκώς; Είναι προφανές ότι το πνεύμα του διαφωτισμού, εν μέρει, έχει χρεωκοπήσει και χρειάζονται σύγχρονοι Ρουσό και Μοντεσκιέ», καταλήγει ο συγγραφέας.

*Δημοσιεύθηκε στη «ΜτΚ» στις 13.04.2025