- Newsroom
Το παλίμψηστο της μνήμης μιας εβραϊκής κοινότητας, που χάραξε τη δική της διαδρομή στον ρου της Ιστορίας, «υφαίνει» η έκθεση «Στάχτες και δάκρυα στη λίμνη… Ιστορία των Εβραίων της Καστοριάς», που φιλοξενείται στο Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Η έκθεση, μία πρωτοβουλία της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης και του μη κερδοσκοπικού οργανισμού ERAN για την Έρευνα και Ανάδειξη της Εβραϊκής Κοινότητας Καστοριάς, είναι εμπνευσμένη από το ομότιτλο βιβλίο του ιστορικού Θρασύβουλου Παπαστρατή. Στο πλαίσιό της παρουσιάζονται τεκμήρια και σπάνιο αρχειακό υλικό από τους συλλέκτες και ερευνητές Χρήστο Καββαδά, Σπυρίδωνα Αναγνώστου, Νόρα Κούνιο και Πέτρο Παπακυριακού, αλλά και πλούσιο οπτικοακουστικό υλικό.
«Είναι μια έκθεση για την προπολεμική κοινότητα της Καστοριάς, ενώ έμφαση δίνεται και στη διάρκεια του Ολοκαυτώματος. Εκθέτουμε σπουδαίο αρχειακό υλικό, όπως αυτό του συλλέκτη Χρήστου Καββαδά, ο οποίος έχει κάνει εκτεταμένη έρευνα ειδικά για την εβραϊκή κοινότητα της Καστοριάς. Για πρώτη φορά, στην έκθεση έχουμε σπάνια τεκμήρια από το 1921 και εξής, τόσο από τις επιχειρήσεις όσο και από την κοινότητα της Καστοριάς» εξηγεί στο Αθηναϊκό/Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων η Ξένια Ελευθερίου, επιστημονική υπεύθυνη του Εβραϊκού Μουσείου Θεσσαλονίκης, που είχε και τη γενική επιμέλεια της έκθεσης. «Στόχος είναι να προσεγγιστεί η πλούσια ιστορία της προπολεμικής εβραϊκής κοινότητας της Καστοριάς καθώς και το τραύμα του Ολοκαυτώματος» προσθέτει η Δρ. Ελευθερίου.
Ανάμεσα στις πρωτοτυπίες της έκθεσης είναι η τρισδιάστατη αναπαράσταση της προπολεμικής συναγωγής Αραγονίας (1830-1948) της Καστοριάς, που υλοποιήθηκε από τον αρχιτέκτονα Δρ. Ηλία Μεσσίνα. Η συναγωγή της Αραγονίας ήταν ο κεντρικός χώρος λατρείας για τους Εβραίους της Καστοριάς και περιελάμβανε και έναν μικρότερο χώρο προσευχής, που χρησιμοποιούσαν για τις καθημερινές λειτουργίες.
Οι επισκέπτες της έκθεσης έχουν επίσης την ευκαιρία να ξεναγηθούν σε μία νέα εφαρμογή ψηφιακού χάρτη της Καστοριάς, στον οποίο σημειώνονται κατοικίες, λατρευτικοί χώροι και σημεία εβραϊκής παρουσίας. Με τη χρήση οθόνης αφής, μπορούν να αναζητήσουν ένα από τα διαθέσιμα σημεία στον χάρτη και επιλέγοντάς τα, με ένα άγγιγμα μπορούν να έχουν πρόσβαση σε πλούσιο πληροφοριακό υλικό, σχέδια και παλιές φωτογραφίες. Μία εφαρμογή εικονικής πραγματικότητας με τη χρήση γυαλιών (VR) δίνει, επίσης, τη δυνατότητα στον επισκέπτη να πετάξει πάνω από την πόλη της Καστοριάς και να γνωρίσει τα σημαντικότερα σημεία εβραϊκής παρουσίας.
Το πληροφοριακό περιεχόμενο είναι διαθέσιμο στην ελληνική και αγγλική γλώσσα, ενώ η έκθεση πλαισιώνεται και από οπτικοακουστικό υλικό. Συγκεκριμένα προβάλλονται δύο ιστορικές ταινίες από την επίσκεψη του ζεύγους Άννας και Μπόκο Μάγιο το 1937 στην Καστοριά (Αρχείο Άντρεα Μάτσα Γκρας), καθώς και μια βιντεοσκόπηση της επίσκεψης του Αμερικανού Βίκτωρα Χαζάν (με καταγωγή από την Καστοριά) στην πόλη το 1936, από τον Σαμ Ελάιας (Αρχείο Μάρτιν Ελάις). Επίσης, το ντοκιμαντέρ TREZOROS- The lost Jews of Kastoria, με σπάνιο αρχειακό υλικό και προφορικές μαρτυρίες για τα προπολεμικά χρόνια, την Κατοχή και το Ολοκαύτωμα των Εβραίων της Καστοριάς σε σκηνοθεσία Λόρενς Ρούσσο και Λάρυ Κονφίνο (έτος παραγωγής 2014, διάρκεια 86 λεπτά), αλλά και το βίντεο «Shed a tear for us» (Χύστε ένα δάκρυ και για μας), ένα βίντεο αναπαράστασης του εκτοπισμού των Εβραίων της Καστοριάς (διοργάνωση - παραγωγή: Αντιδημαρχία Πολιτισμού - Τουρισμού του Δήμου Καστοριάς).
Στην έκθεση παρουσιάζονται -μεταξύ άλλων- επιστολόχαρτα από την επιχείρηση του Ζιακ Ελιάου, έμπορου γουναρομηχανών, ο οποίος συνελήφθη και εκτοπίστηκε στο Άουσβιτς μαζί με τους υπόλοιπους Εβραίους της Καστοριάς. Το βιος τους λεηλατήθηκε από ιδιώτες και φορείς και ενίοτε από το ίδιο το κράτος ή την τοπική αυτοδιοίκηση. Κάπως έτσι, μαζί με τα άλλα περιουσιακά του Ελιάου κατασχέθηκαν και όλα όσο βρέθηκαν στο μαγαζί του. Μεταξύ αυτών και τα επιστολόχαρτά του, τα οποία στη συνέχεια χρησιμοποιήθηκαν -σε μια εποχή που το χαρτί ήταν δυσεύρετο και πολύτιμο - από τον Δήμο Καστοριάς. Ο Ζιακ Ελιάου ήταν από τους ελάχιστους διασωθέντες που επέστρεψε στην Καστοριά.
Σημαντικό στοιχείο της έκθεσης είναι και το υλικό που προβάλλεται για την ιστορία των Καστοριανών της Κωνσταντινούπολης. Στα μέσα του 15ου αιώνα, ένα μεγάλο μέρος των μελών της κοινότητας εγκαταστάθηκε στον Μπαλατά της Κωνσταντινούπολης. Συγκεκριμένα, μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453, ο Μωάμεθ ο Πορθητής επέβαλε στους Εβραίους της Καστοριάς το Οθωμανικό σύστημα του Σουργκιούν, που εφαρμοζόταν από την οθωμανική διοίκηση για την οργανωμένη μετεγκατάσταση πληθυσμών σε πόλεις που είχαν εγκαταλειφθεί από τους κατοίκους τους ύστερα από στρατιωτική εισβολή. Με αυτόν τον τρόπο, ένας μεγάλος πληθυσμός Καστοριανών Εβραίων αναγκάστηκε να μετοικήσει στην Κωνσταντινούπολη, αφήνοντας τη γενέτειρα πόλη τους. Η εγκατάστασή τους έγινε στην συνοικία Μπαλατά της Κωνσταντινούπολης. Η επιρροή τους στην περιοχή ήταν μεγάλη και η έκταση από το Εγρί Καπού έως τον Μπαλατά έγινε γνωστή με το όνομα «Καστοριά». Στην περιοχή χτίστηκε και η συναγωγή της Καστοριάς, που τροποποιήθηκε πολλές φορές κατά την διάρκεια των χρόνων, καθώς υπέστη αρκετές ζημιές από πυρκαγιές. Η περιοχή άρχισε να εγκαταλείπεται από τους Εβραίους και ως το 1960 η έξοδος έγινε μαζική καθώς οι Εβραίοι κάτοικοι αποφάσισαν να μετακομίσουν σε νέες, πιο σύγχρονες περιοχές της Πόλης. Ο περίβολος της συναγωγής και η επιγραφή στην κύρια πύλη παραμένουν μέχρι τις μέρες μας, για να θυμίζουν τους αιώνες παρουσίας των Εβραίων στην περιοχή (πληροφορίες από την έκθεση, που συνοδεύονται από φωτογραφικό υλικό από το αρχείο του Θρ. Παπαστρατή).
Σπάνιο είναι και το υλικό που προβάλλεται σχετικά με τη φασιστική και αντισημιτική οργάνωση Εθνική Ένωσις «Ελλάς»/ΕΕΕ (το παράρτημα Φλώρινας). Το 1934 σημειώθηκαν ανθεβραϊκά επεισόδια από μέλη της ΕΕΕ και αρκετοί Καστοριανοί έστειλαν τα παιδιά τους στη σχολή αγροτικής εκπαίδευσης Mikve Israel στην Παλαιστίνη. Στην έκθεση στο Εβραϊκό Μουσείο παρουσιάζονται αντικείμενα από τις συλλογές του Παπακυριακού και της Κούνιο, όπως ένα δελτίο ταυτότητας της ΕΕΕ, ένα περιβραχιόνιο με τον χαρακτηριστικό τίτλο «Hilfpolizei», φωτογραφίες αλλά και φύλλο της εφημερίδας που εξέδιδε η οργάνωση (χαρακτηριστικός είναι ο τίτλος ενός αντισημιτικού άρθρου: Έργα και Ημέραι του Σατανά: Συνεργασία Κυβερνήσεως και Εβραίων Παρανόμων).
Μια καλά οργανωμένη, δραστήρια κοινότητα
Από το υλικό της έκθεσης πληροφορούμαστε -μεταξύ άλλων- ότι «στην Καστοριά υπήρχε οργανωμένη εβραϊκή συνοικία στην περιοχή γύρω από τη σημερινή πλατεία Ομονοίας που ήταν γνωστή ως Τσαρσί κι αποτελούταν από εβραϊκά σπίτια κι από κοινοτικά κτίρια, όπως η Συναγωγή και το σχολείο. Το εβραϊκό νεκροταφείο βρισκόταν στην περιοχή της Ντόμπλιτσας, εκεί που σήμερα υπάρχει το Γηροκομείο Λαζάρου και Αθηνάς Ρίζου στη νοτιοανατολική είσοδο της πόλης. Οι Εβραίοι αποκαλούσαν την συνοικία τους Giudecca ή Ghetto αλλά ήταν πιο γνωστή ως περιοχή Εβραΐδος. Κατά την Οθωμανική περίοδο, όλα τα σπίτια ήταν χτισμένα γύρω από τα θρησκευτικά κτίρια. Στις αρχές του 20ού αιώνα και σύμφωνα με το τότε οθωμανικό κτηματολόγιο η συνοικία περιελάμβανε 140 σπίτια που βρίσκονταν έξω από το περιτειχισμένο τμήμα της πόλης».
Οι κύριες οικονομικές δραστηριότητες που εξασκούσαν τα μέλη της εβραϊκής κοινότητας περιστρέφονταν γύρω από το εμπόριο, τη βιοτεχνία της γούνας και άλλα είδη εμπορίου στις διάφορες αγορές και μεγάλα πανηγύρια στην Καστοριά ή πέριξ αυτής. Από τα μέσα του 19ου αιώνα, άρχισαν οι Εβραίοι έμποροι να ανοίγουν καταστήματα στον δρόμο του Τσαρσιού (Μητροπόλεως σήμερα) και τη νεότερη κάτω αγορά, ενώ στο διάστημα του μεσοπολέμου, τα πιο γνωστά καταστήματα υφασμάτων και ψιλικών ήταν εβραϊκά, υπήρχαν όμως και μπακάληδες, σαράφηδες, λευκοσιδηρουργοί, αχθοφόροι, ντελάληδες, ράφτες, δάσκαλοι και οικοδόμοι. Μερικές γυναίκες ασχολούνταν με την παραγωγή μεταξιού και τη ραπτική, ενώ πολλοί ασχολήθηκαν με το Ταλμούδ, στο οποίο υπάρχουν ιατρικές συμβουλές και θεραπείες και έτσι έγιναν ονομαστοί ιατροί και φαρμακοποιοί.
Τελευταίος πρόεδρος της Ισραηλιτικής κοινότητας Καστοριάς πριν από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν ο Καλέβ Ελιάου (1892- 1944), ιδιοκτήτης των μύλων, με μεγάλη προσφορά στην Κοινότητα, ο οποίος αν και γνώριζε από πριν ότι επρόκειτο να καλέσουν όλους τους Εβραίους της πόλης να περιοριστούν σε συγκεκριμένη περιοχή (Γκέτο), δεν έφυγε καθώς δεν ήθελε να εγκαταλείψει τους συμπολίτες του. Μάλιστα, η σύζυγός του Αλέγρα, λίγο πριν οι Γερμανοί συγκεντρώσουν τους Εβραίους στο αρχοντικό Βαλαλά, εμπιστεύτηκε στο γείτονά τους Φίλιππο Κοσμά ένα πορτοφολάκι με χρυσά νομίσματα και κάποια κοσμήματα. Από την πολυάριθμη οικογένεια Ελιάου επέστρεψαν στην Καστοριά, το 1951, μόνο δύο από τα παιδιά: Ο Βενιαμίν και η αδελφή του Λίνα, στους οποίους ο τίμιος γείτονας της οικογένειας επέστρεψε τον «άγνωστο θησαυρό».
Το 96% των Εβραίων της Καστοριάς χάθηκαν στο Ολοκαύτωμα
Το πρωί της 24ης Μαρτίου του 1944 περίπου 1.000 Καστοριανοί Εβραίοι στοιβάχτηκαν υπό καθεστώς βίας στο Γυμνάσιο Θηλέων και την επόμενη ημέρα, ανήμερα της Εθνικής Επετείου της 25ης Μαρτίου οδηγήθηκαν με φορτηγά στο γκέτο του Χαρμάνκιοϊ, όπου και παρέμειναν ως έγκλειστοι στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Παύλου Μελά στη Θεσσαλονίκη. Από εκεί αναχώρησαν την 1η Απριλίου από τον παλαιό σιδηροδρομικό σταθμό της Θεσσαλονίκης με προορισμό το στρατόπεδο Άουσβιτς - Μπίρκεναου στην Πολωνία.
Οι απώλειες της Κοινότητας της Καστοριάς ανέρχονται σε ποσοστό 96%. Μόνο 36 Καστοριανοί Εβραίοι κατάφεραν να διασωθούν και τα ονόματά τους υπάρχουν σε κατάλογο αναρτημένο στην έκθεση. Ανάμεσα στις επιζήσασες ήταν και η Μπέρρυ Ναχμίας, μία εμβληματική φυσιογνωμία του ελληνικού Εβραϊσμού, που αποτέλεσε σύμβολο του Ολοκαυτώματος στην Ελλάδα. Γι' αυτό και ένα κομμάτι της έκθεσης είναι αφιερωμένο σε αυτή τη σημαντική προσωπικότητα. Παρουσιάζονται, επίσης, μαρτυρίες άλλων επιζησάντων, όπως της Στερίνας Ελιάου Κοέν (αρ. Βραχίονα 76875), η οποία κατέθεσε την προσωπική της ιστορία στην εικαστικό Αρ. Αλκαλάι για το πρότζεκτ της «Έλληνες Εβραίοι επιζώντες του Ολοκαυτώματος. Ένα εικαστικό - ερευνητικό πρότζεκτ». Αλλά και στοιχεία για ορισμένους από τους ανθρώπους που έζησαν ...από τύχη.
Στο χρονολόγιο με την εβραϊκή παρουσία στην Καστοριά μέσα στους αιώνες, το 1972 αναφέρεται ως έτος αδρανοποίησης και διάλυσης της Ισραηλιτικής Κοινότητας Καστοριάς. Αρκετά χρόνια αργότερα, στις 13 Οκτωβρίου 1996 έγιναν τα αποκαλυπτήρια του μνημείου για τα θύματα του Ολοκαυτώματος στην Καστοριά, ενώ κάθε χρόνο, στην επέτειο του εκτοπισμού των Εβραίων της Καστοριάς (25 Μαρτίου), πραγματοποιούνται, με τη συμμετοχή των τοπικών αρχών, εκδηλώσεις για όσους χάθηκαν.
Η ταυτότητα της έκθεσης
Γενική επιμέλεια - Δρ. Ξένια Ελευθερίου
Οργανωτική Επιτροπή - Δρ. Ξένια Ελευθερίου, Λούση Ναχμία
Επιστημονική Επιτροπή - Δρ. Ξένια Ελευθερίου, Θρασύβουλος Παπαστρατής (συγγραφέας-ερευνητής), Χρήστος Καββαδάς (συλλέκτης-ερευνητής), Δρ. Ηλίας Μεσσίνας, Υπ. Δρ. Αναστασία Λουδάρου (Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος), Νισσήμ Μεβοράχ (ERAN), Yπ. Δρ. Μαριάντζελα Χατζησταματίου
Η έκθεση θα διαρκέσει έως τις 31 Αυγούστου 2025.
