Η μέθοδος δεν είναι καινούρια. Η ιδέα για τη χρήση δέσμης σωματιδίων (πρωτονίων και άλλων ιόντων) για τη θεραπεία καρκινικών όγκων προήλθε από τον νομπελίστα Kenneth Wilson, ενώ η πρώτη φορά που κάποιος ασθενής υποβλήθηκε σε τέτοιου είδους θεραπεία ήταν το 1954, στο Μπέρκλεϊ.
Η μέθοδος βασίζεται στον «βομβαρδισμό» των καρκινικών όγκων με δέσμες σωματιδίων (αδρονίων), που εξέρχονται από έναν επιταχυντή και με τη βοήθεια μαγνητικών πεδίων κατευθύνονται σε ένα συγκεκριμένο σημείο -εν προκειμένω σε έναν καρκινικό όγκο- αφήνοντας εκεί όλη τους την ενέργεια.
Στην Ευρώπη η σωματιδιακή θεραπεία εφαρμόστηκε για πρώτη φορά τη δεκαετία του ’90 με πρωτόνια, στο ερευνητικό κέντρο ΡSI της Ελβετίας και με ιόντα άνθρακα, στο GSI της Γερμανίας.
Όπως αναφέρει στη «ΜτΚ» η κ. Γιώτα Φωκά, φυσικός και ερευνήτρια στο GSI και το CERN, όταν στα τέλη του ’90 η θεραπεία με ιόντα άνθρακα εφαρμόστηκε στο GSI σε περίπου 440 ασθενείς με όγκους στο κεφάλι και τον αυχένα, το ποσοστό επιτυχίας ήταν 95%, «που σημαίνει ότι μετά από 5 χρόνια ο όγκος ήταν υπό έλεγχο και δεν παρουσιάστηκαν δευτερογενή προβλήματα». Ακολούθως, αυτό το είδος θεραπείας εφαρμόστηκε στο κέντρο θεραπείας της Χαϊδελβέργης (Heidelberg Ion Therapy Centre), αρχικά με πρωτόνια και ιόντα άνθρακα, ενώ σήμερα γίνονται και θεραπείες με ιόντα ηλίου, όπως και συνδυασμός με φάρμακα ανοσοθεραπείας, ο οποίος δίνει τα βέλτιστα αποτελέσματα.
Σε 137 κέντρα σε όλο τον κόσμο
Σήμερα η σωματιδιακή (αδρονική) θεραπεία εφαρμόζεται σε 137 κέντρα σε όλο τον κόσμο, εκ των οποίων τα 48 βρίσκονται στις ΗΠΑ και τα 26 στην Ιαπωνία. Ο αριθμός των ασθενών που έχουν υποβληθεί σε σωματιδιακή θεραπεία παγκοσμίως αυξάνεται εκθετικά, από 50.000 άτομα το 2007, σε περισσότερα από 411.000 άτομα στο τέλος του 2023, με συνεχώς αυξανόμενη επιτυχία. Συνολικά στην Ευρώπη υπάρχουν 33 κέντρα θεραπείας με πρωτόνια και τέσσερα κέντρα θεραπείας με ιόντα άνθρακα (ΗΙΤ και ΜΙΤ στη Γερμανία, CNAO στην Ιταλία, MedAustron στην Αυστρία), ενώ ένα πέμπτο αναμένεται να λειτουργήσει σύντομα στην Caen της Γαλλίας.
Μέχρι το 2030 αναμένεται να λειτουργούν 193 κέντρα αδρονικής θεραπείας σε όλο τον κόσμο, συμπεριλαμβανομένων και των δέκα κέντρων πρωτονίων που δώρισε πρόσφατα στην Ισπανία γνωστή ισπανική πολυεθνική εταιρεία ενδυμάτων. Ο εξοπλισμός των κέντρων θεραπείας με διατάξεις πρωτονίων είναι πλέον εμπορικά διαθέσιμος από διάφορες εταιρείες, πράγμα που κάνει τη θεραπεία με πρωτόνια πιο εύκολα προσβάσιμη.
Για δύσκολους όγκους
Η σωματιδιακή θεραπεία προσφέρει στόχευση του όγκου με μεγάλη ακρίβεια, σημείο-προς-σημείο. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό για τους παιδιατρικούς ασθενείς, για τους οποίους η θεραπεία με πρωτόνια θεωρείται πλέον καθιερωμένη, όπως και τους ασθενείς με όγκους κοντά σε ευαίσθητα όργανα, όπως ο εγκέφαλος, ο νωτιαίος μυελός, η καρδιά, τα γεννητικά όργανα κλπ. Ειδικότερα, η ακτινοθεραπεία με ιόντα άνθρακα θεωρείται η μόνη αποτελεσματική λύση για κάποιους δύσκολους και ραδιοανθεκτικούς όγκους, όπως τα σαρκώματα, τα χορδώματα, οι όγκοι του παγκρέατος κλπ. Μάλιστα για το ίδιο θεραπευτικό αποτέλεσμα, η ακτινοθεραπεία με ιόντα άνθρακα αποθέτει τρεις φορές λιγότερη δόση από ό,τι οι ακτίνες Χ. Επίσης, η ακτινοθεραπεία με ιόντα έχει το πρόσθετο πλεονέκτημα ότι διεγείρει το ανοσοποιητικό σύστημα, δρώντας και σε τυχόν μεταστάσεις, ιδιαίτερα όταν συνδυάζεται με φάρμακα ανοσοθεραπείας.
Πρόσβαση ελλήνων ασθενών και γιατρών, μέσω του HITRIplus
Μέσω του ευρωπαϊκού έργου HITRIplus (Heavy Ion Therapy Research Integration) παρέχεται η οικονομική κάλυψη σε έλληνες γιατρούς να συνοδεύουν τους ασθενείς τους σε κέντρα αδρονοθεραπείας της Ευρώπης (μετά από έγκριση κάλυψης από το ασφαλιστικό ταμείο των ασθενών), ώστε να αρχίσουν να εκπαιδεύονται σε αυτήν την μέθοδο θεραπείας. Το Νοσοκομείο Παπαγεωργίου αποτελεί σημείο επαφής για την πρόσβαση των ενδιαφερόμενων ασθενών και των ιατρών τους στα Ευρωπαϊκά Κέντρα Αδρονοθεραπείας, μέσω του HITRIplus.
Η κ. Φωκά, αναφέρει ως παράδειγμα μία ελληνίδα ασθενή η οποία είχε όγκο κοντά στο οπτικό νεύρο και αξιοποίησε τη δυνατότητα μετάβασης σε κέντρο αδρονοθεραπείας στο εξωτερικό. «Μετά από 17 θεραπείες, που δεν της έφεραν κάποιο αρνητικό αποτέλεσμα, αυτός ο όγκος εξαφανίστηκε», λέει.
Πώς η θεραπεία θα έρθει στην Ελλάδα
Η κ. Φωκά βρίσκεται πίσω από την πολύχρονη προσπάθεια να δημιουργηθεί το κέντρο έρευνας για τις σωματιδιακές θεραπείες στην Νοτιοανατολική Ευρώπη. Ειδικότερα για την Ελλάδα, κατά την άποψή της, ένα πρώτο βήμα προς την εφαρμογή της αδρονικής θεραπείας θα ήταν η εγκατάσταση ενός κέντρου θεραπείας με πρωτόνια, καθώς οι επιταχυντές είναι πλέον διαθέσιμοι εμπορικά. «Έτσι θα εξασφαλιστεί σε σύντομο χρονικό διάστημα υψηλής ποιότητας φροντίδα των ογκολογικών ασθενών στη χώρα μας. Αυτό θα περιορίσει την ψυχολογική και οικονομική επιβάρυνση των ασθενών και των οικογενειών τους, οι οποίοι αναγκάζονται να ταξιδεύουν στο εξωτερικό για ανάλογες θεραπείες, συχνά σε προχωρημένο ήδη στάδιο της ασθένειας. Παράλληλα, η ενεργός και δυναμική συμμετοχή στη πρωτοβουλία SEEIIST θα μπορούσε να ωθήσει την Ελλάδα σε επίπεδα ισοδύναμα των ευρωπαϊκών χωρών, τόσο στη θεραπεία όσο και στην έρευνα με διάφορα είδη ιόντων. Η Ελλάδα έχει μία μοναδική ευκαιρία, αλλά και τις δυνατότητες να διεκδικήσει μία τέτοια εγκατάσταση, συμβάλλοντας στη μείωση του χάσματος που παρατηρείται σε σύγκριση με τις προηγμένες χώρες της Δυτικής Ευρώπης, και ταυτόχρονα να συνδράμει ουσιαστικά στον τομέα της έρευνας», τονίζει η κ. Φωκά. «Βέβαια, σε περίπτωση που θα μπορούσε να χρηματοδοτηθεί ένα τέτοιο όραμα τοπικά, η Ελλάδα κάλλιστα θα μπορούσε να προχωρήσει ανεξάρτητα προς τη δημιουργία ενός τέτοιου κέντρου, το οποίο θα μπορούσε μετά να το ανοίξει και προς άλλες γειτονικές χώρες. Για να προχωρήσουν και να υλοποιηθούν τέτοιες πρωτοβουλίες χρειάζεται σθεναρή πολιτική υποστήριξη», προσθέτει.
Η σημασία του συμποσίου αδρονικών θεραπειών
Στα τέλη Οκτωβρίου πραγματοποιήθηκε στη Θεσσαλονίκη ένα διήμερο διεθνές συμπόσιο με θέμα τη θεραπεία καρκινικών όγκων με δέσμες αδρονίων. «Το συνέδριο τράβηξε την προσοχή κορυφαίων ειδικών από ευρωπαϊκά και αμερικανικά ινστιτούτα, οι οποίοι είναι πρόθυμοι να συνδράμουν όπου απαιτείται, καθώς και το ενδιαφέρον της ελληνικής ιατρικής κοινότητας και ενώσεων ασθενών», αναφέρει η κ. Φωκά, η οποία είναι αποφασισμένη να συνεχίσει τις προσπάθειες, ώστε να έχουν πρόσβαση οι έλληνες ασθενείς σε αυτού του είδους τη θεραπεία στην πατρίδα τους.
«Στο συνέδριο έγινε εμφανές ότι η Ελλάδα είναι επαρκώς εξοπλισμένη με σύγχρονες μονάδες κλασικής ακτινοθεραπείας (με ακτίνες Χ) και έχει τις δυνατότητες να προχωρήσει στην αδρονική θεραπεία για παιδιατρικά περιστατικά και για δύσκολες περιπτώσεις καρκινικών όγκων, για τις οποίες οι ασθενείς πρέπει, προς το παρόν, να προσφεύγουν στα εξειδικευμένα ευρωπαϊκά κέντρα. Όπως έδειξαν οι παρουσιάσεις στο συνέδριο, επιστημονικά σημειώνεται μεγάλη πρόοδος. Ειδικά η συμμετοχή και το ενδιαφέρον της νέας γενιάς επιστημόνων, κυρίως από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, τράβηξε την προσοχή με σημαντικές παρουσιάσεις στο πρόγραμμα», αναφέρει η κ. Φωκά.
Όπως λέει, όλοι οι Έλληνες ομιλητές υπογράμμισαν την ανάγκη της δημιουργίας ενός κέντρου πρωτονίων, αρχικά ως ένα ουσιαστικό πρώτο βήμα για την υλοποίηση της αδρονικής θεραπείας στη χώρα μας, το οποίο θα είναι ιδιαίτερα σημαντικό για τους παιδιατρικούς ασθενείς.
Ένα μικρό «CERN» για την έρευνα και θεραπεία καρκινικών όγκων
Το 2016 ο πρώην γενικός διευθυντής του CERN, καθηγητής Herwig Schopper, πρότεινε τη δημιουργία ενός διεθνούς ινστιτούτου έρευνας στην Νοτιοανατολική Ευρώπη, με βάση το μοντέλο του CERN και στόχο την προώθηση της επιστήμης, την περαιτέρω ανάπτυξη και την αναστροφή του brain drain στην περιοχή. Η ιδέα αρχικά υιοθετήθηκε και προωθήθηκε από την τότε υπουργό Επιστημών του Μαυροβούνιου, Dr. Sanja Damjanovic, η οποία είχε εργαστεί προηγουμένως στο Ινστιτούτο Βαρέων Ιόντων GSΙ ως φυσικός.
Κέντρο Έρευνας για την αδρονική θεραπεία
Στη συνέχεια η πρόταση πήρε μορφή με την υπογραφή μίας δήλωσης πρόθεσης (Declaration of Intent), με την οποία τα κράτη της Νοτιοανατολικής Ευρώπης δήλωναν ότι προτίθενται να ιδρύσουν το «Διεθνές Ινστιτούτο Βιώσιμων Τεχνολογιών Νοτιοανατολικής Ευρώπης» (South-East Europe International Institute for Sustainable Technologies - SEEIIST). To 2018 τα μέλη της διοικούσας επιτροπής του SEEIIST αποφάσισαν ομόφωνα ότι το Ινστιτούτο θα έπρεπε να εστιάσει στην έρευνα πάνω στη θεραπεία καρκινικών όγκων με πρωτόνια και άλλα βαρύτερα ιόντα.
«Η ιδέα δεν είναι απλώς να δημιουργήσουμε ένα κέντρο θεραπείας αλλά ένα κέντρο έρευνας για τη θεραπεία του καρκίνου. Να αξιοποιήσουμε τη γνώση που έχει το Διεθνές Εργαστήριο CERN πάνω στον σχεδιασμό επιταχυντών και το ερευνητικό κέντρο GSI στη σωματιδιακή θεραπεία και να αναπτύξουμε την επόμενη γενιά επιταχυντών για ιατρική χρήση. Οι επιταχυντές να γίνουν πιο μικροί, φθηνοί και ευέλικτοι, ώστε να περάσουν στη συνέχεια σε μαζική παραγωγή. Έτσι, από τη μια μεριά προωθείται η έρευνα και από την άλλη αυτό το είδος θεραπείας μπορεί να γίνει προσβάσιμο στην περιοχή μας άλλα και σε όλη την Ευρώπη. Οι ασθενείς θα μπορούν να συμμετέχουν σε πρωτοποριακές επαναστατικές θεραπείες, όπως π.χ. ο συνδυασμός με φάρμακα ανοσοθεραπείας ή η ανερχόμενη καινοτόμος θεραπεία FLASH, που άρχισαν ήδη να εφαρμόζονται στα Ευρωπαϊκά Κέντρα Αδρονοθεραπείας», αναφέρει στη «ΜτΚ» η κ. Γιώτα Φωκά, φυσικός και ερευνήτρια στα κορυφαία ερευνητικά ινστιτούτα CERN και GSI, η οποία εκπροσωπεί επιστημονικά την Ελλάδα στο SEEIIST ως συμπρόεδρος της Διοικούσας Επιτροπής.
Επένδυση 300 εκατ. ευρώ για την κύρια εγκατάσταση
«Ένα τέτοιο project δεν μπορεί να γίνει μόνο από μία χώρα της περιοχής μας. Θα πρέπει να συνεργαστούν όλες οι χώρες μαζί στα πρότυπα του CERN, το οποίο βασίστηκε στην αρχή ‘επιστήμη για την ειρήνη’ (science for peace)», εξηγεί η κ. Φωκά, χαρακτηρίζοντας το σχέδιο ως ένα μικρό «ιατρικό CERN». Η κύρια εγκατάσταση του κέντρου θα φιλοξενηθεί σε μία από τις χώρες-μέλη του SEEIIST, μετά από συγκεκριμένες διαδικασίες επιλογής. Όμως για να επωφεληθούν όλες οι χώρες-μέλη, διαφορετικά τμήματα του κέντρου θα βρίσκονται σε διάφορες χώρες της Νιοτιοανατολικής Ευρώπης.
Για παράδειγμα, σε μία χώρα θα έχει την έδρα του το ψηφιακό κέντρο (Digital Hub), όπου θα γίνεται επεξεργασία μεγάλου όγκου δεδομένων με τη βοήθεια της Τεχνητής Νοημοσύνης, για να επιλεγεί η κατάλληλη σωματιδιακή θεραπεία για κάθε ασθενή, σε άλλη χώρα θα γίνεται η παραγωγή ενέργειας που απαιτείται, για να λειτουργήσουν οι επιταχυντές (Energy Hub), σε άλλη χώρα θα γίνεται η ανάπτυξη και ο έλεγχος των επιταχυντών νέας γενιάς και η παραγωγή ραδιοϊσοτόπων για ιατρική χρήση (Accelerator Development Hub, Radioisotope Hub).
Ο προϋπολογισμός για την κεντρική εγκατάσταση υπολογίζεται γύρω στα 250-300 εκατ. ευρώ. Το 50% του προϋπολογισμού εκτιμάται ότι θα προέλθει από την Ευρωπαϊκή Ένωση και το υπόλοιπο εξ ημισείας, από τη χώρα όπου θα εδρεύει η κύρια εγκατάσταση (25%) και από τις υπόλοιπες χώρες που συμμετέχουν στην κοινοπραξία SEEIIST (25%).
Εξελίξεις εντός του 2025
Η κ. Φωκά εκτιμά ότι μέσα στο 2025 θα έχουν καθοριστεί τα κριτήρια χωροθέτησης (site selection criteria) της κύριας εγκατάστασης. Το νομικό καταστατικό βρίσκεται ήδη στα χέρια ειδημόνων για τις τελευταίες προσαρμογές. Η τεχνική περιγραφή δημοσιεύτηκε στο τέλος του 2024 ως CERN Report. Εφ’ όσον αυτά γίνουν αποδεκτά και υπογραφούν από τις κυβερνήσεις τουλάχιστον πέντε μελών του SEEIIST, στη συνέχεια οι χώρες της περιοχής θα μπορούν να διεκδικήσουν, σε πρώτη φάση, την έδρα της κύριας εγκατάστασης.
Για ένα κέντρο πρωτονίων απαιτείται έκταση περίπου 500 τ.μ., ενώ δέκα φορές μεγαλύτερη είναι η απαιτούμενη έκταση για μία μονάδα επιτάχυνσης ιόντων.
Το μόνο νοσοκομείο, τουλάχιστον στη Θεσσαλονίκη, που έχει αρκετό χώρο για να φιλοξενήσει μία τέτοια εγκατάσταση είναι το Γενικό Νοσοκομείο Παπαγεωργίου, σημειώνει η κ. Φωκά, υπενθυμίζοντας ότι αποτελεί ήδη σημείο επαφής για την κλινική πρόσβαση στα Ευρωπαϊκά Κέντρα Αδρονοθεραπείας, μέσω του προγράμματος HITRIplus, που υποστηρίζει επιστημονικά το SEEIIST.
Μελέτη για κέντρο ανάπτυξης επιταχυντών στη Θεσσαλονίκη
Στα τέλη του 2024 εγκρίθηκε η χρηματοδότηση από ένα ευρωπαϊκό πρόγραμμα HORIZON για τη μελέτη δημιουργίας ενός Κέντρου Αριστείας (excellence hub), με στόχο την ανάπτυξη πρωτοποριακών γραμμικών επιταχυντών σωματιδίων και την παραγωγή ραδιοϊσοτόπων. Στην κοινοπραξία, με συντονιστή το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, συμμετέχουν εταίροι από τον ακαδημαϊκό και ερευνητικό χώρο, τη βιομηχανία, καθώς και κοινωνικοί και κυβερνητικοί φορείς από Ελλάδα, Σλοβενία, Κύπρο, Βοσνία και Ερζεγοβίνη. Με συναίνεση των εταίρων η Θεσσαλονίκη έχει επιλεγεί, για να φιλοξενήσει μελλοντικά αυτό το Κέντρο Αριστείας.
Αν και θα είναι ανεξάρτητο διοικητικά και οικονομικά από το SEEIIST, το Κέντρο Αριστείας θα είναι το πρώτο βήμα προς την υλοποίηση των επιμέρους κέντρων (Accelerator Development Hub, Radioisotope Hub) του ερευνητικού ινστιτούτου.
Θα είναι μάλιστα παρόμοιο με το πρώτο τμήμα της κύριας εγκατάστασης του SEEIIST, όπου θα παράγονται τα σωματίδια και θα γίνεται η πρώτη επιτάχυνσή τους στον γραμμικό επιταχυντή. Στη συνέχεια, τα σωματίδια θα κατευθύνονται μέσα σε έναν κυκλικό επιταχυντή, για να επιταχυνθούν ακόμα περισσότερο, και από εκεί θα οδηγούνται στα δωμάτια θεραπείας. Όμως, παράλληλα, μπορεί να κατευθύνονται επίσης προς έναν
κατάλληλο στόχο και να παράγουν έτσι ραδιοϊσότοπα, (όπως π.χ. αυτά που χρησιμοποιούνται για PET scan).
«Ένα από τα θέματα που μας ενδιαφέρει να μελετήσουμε ιδιαίτερα είναι ένα ραδιοϊσότοπο ανερχόμενου ενδιαφέροντος, το Αστάτιο (At), το οποίο μπορεί να γίνει ενέσιμο ραδιοφάρμακο και να δράσει σε μεταστάσεις και άλλους διάχυτους καρκίνους. Για να προχωρήσουν οι σχετικές μελέτες χρειάζονται εξειδικευμένοι επιταχυντές για την παραγωγή του», εξηγεί η κ. Φωκά, και προσθέτει ότι «έτσι θα είναι δυνατόν να αντιμετωπιστούν οι καρκινικοί όγκοι με εξωτερικό βομβαρδισμό αλλά και οι μεταστάσεις με ενέσιμα ραδιοφάρμακα».
*Δημοσιεύθηκε στη «ΜτΚ» στις 26.01.2025
