Ιχνηλατώντας τον Καραγκιόζη σε Θεσσαλονίκη και Βόρεια Ελλάδα

Ο Γιάννης Χατζής δεν είναι μόνο ένας γνωστός καραγκιοζοπαίκτης. Θα μπορούσες να τον χαρακτηρίσεις ως θεωρητικό του Θεάτρου Σκιών, καθώς διαθέτει ένα τεράστιο πεδίο γνώσεων για την τέχνη του, από τη στιγμή ακόμη της γέννησής της μέχρι και σήμερα, ενώ είχε και έχει σχέση με τους περισσότερους ομότεχνούς του στην Ελλάδα, αλλά και το εξωτερικό.

Τον διακρίνει μεγάλο πάθος και αγάπη για τον Καραγκιόζη, φαντασία αλλά και μία διερευνητική ματιά. Με κεντρικό ήρωά του τον καμπούρη παραδοσιακό και αειθαλή χαρακτήρα μας, έχει γράψει πολλά θεατρικά έργα δικής του έμπνευσης που σχετίζονται είτε με ιστορικά γεγονότα, είτε με κοινωνικοπολιτικά φαινόμενα του βίου μας, αλλά και μελέτες και δοκίμια.

Αυτή τη φορά γράφει, αλλά όχι με σκοπό να ανεβάσει το κείμενό του στον μπερντέ. Καταπιάνεται με το λευκό σεντονάκι μέσα από την ιστορική του διάσταση. Ο τόμος που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «εκτός των τειχών» έχει τίτλο «Ιχνηλατώντας τον Καραγκιόζη στη Θεσσαλονίκη και στην ευρύτερη περιοχή. Από τον 19^ο έως τον 21^ο αιώνα.

Μία επίπονη και μακροχρόνια έρευνα

Στα μέσα περίπου της δεκαετίας του 1960, σε νεαρή ηλικία ακόμη διαπίστωσε ότι η Θεσσαλονίκη και γενικότερα ο βορειοελλαδικός χώρος στερούνταν της παρουσίας ντόπιων μαστόρων της τέχνης του, κυρίως λόγω βιολογικής φθοράς και δεχόταν την καλλιτεχνική παρουσία Αθηναίων καραγκιοζοπαικτών, προεξέχοντος του Ευγένιου Σπαθάρη.

Τότε το ζητούμενο ήταν να διασωθεί ό,τι υλικό απέμεινε και ό,τι πληροφορία ήταν ζωντανή ακόμη στη μνήμη ανθρώπων που σχετίζονταν με τον καραγκιόζη στη Θεσσαλονίκη και όχι μόνο. Σπουδαίο επίσης ήταν να παρουσιαστεί ξανά ένα θέατρο σκιών που να απηχεί τα όνειρα, τα μεράκια, τις θυσίες και τους πόθους της μάνας Θεσσαλονίκης και του μακεδονικού χώρου κατά δεύτερο λόγο. Μ’ αυτές τις σκέψεις και μ’ αυτές τις επιδιώξεις μπήκε και εκείνος στον κόσμο του Καραγκιόζη, ως μελετητής, ερευνητής και τελικά ως καραγκιοζοπαίκτης 60 χρόνια τώρα. «Έτσι ξεκίνησα μία επίπονη και μακροχρόνια έρευνα για τον εντοπισμό και τη διάσωση των στοιχείων του θεάτρου σκιών στον βορειοελλαδίτικο χώρο, που σαν αποτέλεσμα είχε αυτό το βιβλίο μου», λέει στη «ΜτΚ» ο ερευνητής.

Η κατάθεση ψυχής στην υπηρεσία της λαϊκής μας τέχνης

Πρόκειται για έναν τόμο 400 σελίδων, ένα πόνημα που αποτελεί οδοιπορικό γενιών καλλιτεχνών, οι οποίοι, ανάμεσα σε συγκυρίες ιστορικών και εθνικών περιπετειών, κοινωνικών και πληθυσμιακών ανακατατάξεων και φυσικών και πολεμικών καταστροφών με κόπους και θυσίες, θεμελίωσαν και ανύψωσαν το λαϊκό θέατρο σκιών στη Θεσσαλονίκη και την ευρύτερη περιοχή.

Όλο αυτό είναι το αποτέλεσμα μιας πολύχρονης θητείας στην έρευνα και τη μελέτη, που έχει να καταμαρτυρήσει κόπους, θυσίες, ταλαιπωρίες και έξοδα. Είναι όμως και η αγωνία, το μεράκι και συνάμα η κατάθεση ψυχής, δεκαετίες τώρα, στην υπηρεσία της λαϊκής μας τέχνης.

«Από τα μέσα της δεκαετίας του 1960 γυρνούσα νύχτα-μέρα σε πόλεις και χωριά, ανεξάρτητα από τις καιρικές συνθήκες. Βρισκόμουν σε βιβλιοθήκες ή ιδιωτικές συλλογές, μελετώντας παλιές εφημερίδες και περιοδικά όπως και διάφορες άλλες εκδόσεις ιστορικού, κοινωνικού, οικονομικού εθνογραφικού, ηθογραφικού και λογοτεχνικού ενδιαφέροντος και συχνά ανακαλύπτονταν σπουδαίες πληροφορίες και αξιόλογο υλικό», τονίζει ο Γιάννης Χατζής.

Όμως το πιο σπουδαίο και ιδιάζουσας σημασίας απ’ όλα είναι ότι οι περισσότερες πληροφορίες προέρχονται από τις προφορικές μαρτυρίες των ίδιων των καραγκιοζοπαικτών (όσους ο συγγραφέας πρόλαβε), βοηθών και συνεργατών τους, στενών συγγενών και φίλων τους, γειτόνων και χωριανών τους, συχνών θεατών τους, όπως και άλλων καραγκιοζοπαικτών που τους γνώρισαν. Πρόκειται δηλαδή για ένα πρωτογενές υλικό, πέραν του ότι τη δεκαετία του 1960 ήταν παρών σ’ όλες τις εκδηλώσεις, εκθέσεις και παραστάσεις θεάτρου σκιών και για κάποιες από αυτές συνέβαλα και εγώ με διάφορους τρόπους. «Καθόλου εύκολη δεν ήταν η αναζήτηση κι η φωτογράφηση των χώρων παραστάσεων, εκθέσεων και εντύπου υλικού σχετικού μ’ αυτούς. Στην παρούσα έκδοση κατατίθεται ένα μεγάλο μέρος φωτογραφικού υλικού. Το βιβλίο αυτό λοιπόν είναι ένα όνειρο ανάμεσα σε πρόσωπα, γεγονότα και πεπρωμένα. Είναι το όνειρο μιας βραδιάς καραγκιόζη που πάντα άφηνε και αφήνει ένα χαμόγελο, μία πίκρα και μπόλικη αισιοδοξία», επισημαίνει ο καλλιτέχνης.

Οι περίοδοι του Θεάτρου Σκιών στη Θεσσαλονίκη

Ο ίδιος κάνει μια απόπειρα διαχωρισμού των περιόδων στις οποίες διαχωρίζεται η τέχνη του.

Θέατρο σκιών εντοπίζεται στη Θεσσαλονίκη της οθωμανικής περιόδου, ιδιαίτερα την εποχή του Ραμαζανίου στον σημαντικότερο «τεκέ» των Μεβλεβήδων δερβίσηδων (Μεβλεχανές), για ψυχαγωγικούς αλλά και μυστηριακούς λόγους.

Με την ενσωμάτωση της πολυπολιτισμικής Θεσσαλονίκης στο ελληνικό κράτος, μπαίνει άμεσα το θέμα της ελληνικότητας της πόλης, μέσα σε μία αλληλουχία ταχέων ιστορικών και πληθυσμιακών εξελίξεων (1922) και φυσικών καταστροφών (πυρκαγιά του 1917), με αντίκτυπο και στα θεάματα και άλλους τόπους κοινωνικής συναναστροφής. Μέσα σ’ αυτό το κλίμα μετανάστες και πρόσφυγες καραγκιοζοπαίκτες θα στήσουν μπερντέ στην πόλη.

Η δεκαετία 1920 έως 1930 θεωρείται η χρυσή εποχή του θεάτρου σκιών, που απηχεί το διαμορφούμενο κλίμα της πόλης στην εξέλιξή του. Με την ανταλλαγή των πληθυσμών οι νέες συνθήκες έχουν κοινωνικό πρόσημο. Στη Θεσσαλονίκη κυριαρχεί η μορφή του καραγκιοζοπαίκτη Χαρίλαου Πετρόπουλου που θεωρείται κι ο πατέρας του Σαλονικιώτικου καραγκιόζη. Θα διακριθούν ακόμα οι Λαμπρινός, Φωτεινός, Νάσος, Βελής κλπ.

Τη δεκαετία του 1930 το θέατρο σκιών θα στερηθεί τον μπερντέ του Χαρίλαου, που εγκαθίσταται στην Αθήνα. Ακολουθούν ο πόλεμος στην Αλβανία, η Κατοχή κι ο Εμφύλιος, μ' όλες τις δυσκολίες που συνεπάγονται για τα θεάματα.

Τη δεκαετία του 1950 και 1960 οι παλιοί μάστορες βιολογικά σταμάτησαν να δραστηριοποιούνται και στην πόλη εμφανίζονται περιπτωσιακά Αθηναίοι καραγκιοζοπαίκτες. Στα τέλη της δεκαετίας του 1970 ο Γιάννης Χατζής ξεκίνησε την προσπάθεια για την αναβίωση και τη διάδοση του ντόπιου θεάτρου σκιών. Σήμερα υπάρχουν νέοι άνθρωποι στην πόλη που ο καθένας στο μέτρο του φροντίζει για τη μακροημέρευση της τέχνης στη Θεσσαλονίκη.

Ένα ζωντανό λαϊκό θέατρο

Για τον Γιάννη Χατζή ο Καραγκιόζης είναι ένα ζωντανό, λαϊκό θέατρο μάχιμης επικαιρότητας, που πρέπει να φιλοξενεί στο πανάκι του το νέο εξελισσόμενο πρόσωπο της χώρας. «Οι νέοι καραγκιοζοπαίκτες πρέπει να αποποιηθούν τον πολιτισμό της κονσέρβας και να αναδείξουν την τέχνη τους πατώντας στο χτες, αφουγκραζόμενοι το σήμερα και ονειρευόμενοι το αύριο. Έτσι θα είναι χρήσιμοι, έτσι ο καραγκιόζης θ’ αντέξει στο χρόνο. Ο Καραγκιόζης, ο λαός μας, όλοι μας δηλαδή, έχουμε δικαίωμα στο όνειρο!».

Ο ερευνητής έχει ήδη έτοιμη την επόμενη μελέτη του με θέμα «Το θέατρο σκιών για τη χιλιάκριβη τη λευτεριά (1936-1980)», όπως και τον δεύτερο τόμο με μελέτες και δοκίμιά του.

*Δημοσιεύθηκε στη "ΜτΚ" στις 12.01.2025